PHÁT TRIỂN HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP KIỂU MỚI TẠI KHÁNH HÒA TRONG BỐI CẢNH THỰC THI LUẬT HỢP TÁC XÃ NĂM 2023

 

Tại tỉnh Khánh Hòa, tính đến tháng 5 năm 2025 hiện có 221 HTX, trong đó có 146 HTX nông nghiệp kiểu mới (HTXNNKM). Các HTX này đã có những bước kế thừa và phát triển đa dạng hơn về ngành nghề, quy mô và trình độ, từng bước khắc phục các yếu kém trước đây, củng cố tổ chức quản lý và khẳng định vai trò trong phát triển kinh tế – xã hội của địa phương. Tuy nhiên, chất lượng phát triển của HTXNNKM còn chậm, cơ sở vật chất kỹ thuật lạc hậu, năng lực của đội ngũ cán bộ quản lý còn hạn chế, hiệu quả SXKD thấp, lợi ích mang lại cho thành viên chưa rõ nét. Bên cạnh đó, sự liên kết giữa các HTX để hình thành chuỗi giá trị còn yếu, nội lực chưa mạnh, vốn đầu tư bình quân theo thành viên còn thấp. Những hạn chế này ảnh hưởng đáng kể đến hiệu quả xây dựng và phát triển khu vực kinh tế tập thể tại tỉnh.

Trong bối cảnh đó, Luật Hợp tác xã năm 2023 (có hiệu lực từ ngày 01/7/2024) đã được Quốc hội thông qua nhằm tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế tập thể theo hướng tạo điều kiện thuận lợi hơn cho HTXNNKM phát triển. Luật có nhiều đổi mới quan trọng như: mở rộng đối tượng thành viên, khuyến khích liên kết chuỗi giá trị, thúc đẩy số hóa hoạt động, tăng cường minh bạch tài chính, và đa dạng hóa nguồn vốn. Đặc biệt, luật nhấn mạnh đến nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm và thúc đẩy dân chủ trong quản trị, giúp nâng cao năng lực nội tại và tính cạnh tranh cho các HTX. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng định hướng cho sự phát triển của các HTXNNKM tại Khánh Hòa trong giai đoạn tới.

Với bối cảnh như trên, bài viết này nhằm đánh giá thực trạng phát triển các HTXNNKM tại tỉnh Khánh Hòa, qua đó đề xuất một số giải pháp phù hợp với thực tiễn địa phương và định hướng của Luật Hợp tác xã năm 2023, góp phần thúc đẩy khu vực kinh tế tập thể phát triển theo hướng hiệu quả, bền vững và hiện đại.

Theo Liên minh Hợp tác xã Quốc tế (ICA), hợp tác xã (HTX) là một tổ chức kinh tế do những người có nhu cầu chung về kinh tế, xã hội và văn hóa tự nguyện liên kết lại, cùng sở hữu và vận hành một cách dân chủ nhằm đáp ứng những nhu cầu đó. Luật Hợp tác xã năm 2023 định nghĩa hợp tác xã là tổ chức có tư cách pháp nhân, do ít nhất 05 thành viên là cá nhân, hộ gia đình hoặc pháp nhân tự nguyện thành lập, hợp tác và tương trợ lẫn nhau trong sản xuất, kinh doanh nhằm tạo việc làm, mở rộng quy mô sản xuất, nâng cao năng lực cạnh tranh và góp phần phát triển cộng đồng xã hội bền vững. Hợp tác xã hoạt động trên nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, dân chủ, bình đẳng và vì lợi ích của thành viên. So với Luật năm 2012, Luật năm 2023 đã mở rộng phạm vi thành viên, đồng thời nhấn mạnh rõ vai trò của hợp tác xã trong tham gia thị trường, tạo việc làm và phát triển bền vững.

Trong lĩnh vực nông nghiệp, HTX nông nghiệp kiểu mới (HTXNNKM) được xác định là mô hình HTX hoạt động theo nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng, dân chủ, lấy thành viên làm trung tâm và định hướng theo nhu cầu của thành viên. Theo Luật Hợp tác xã năm 2023, thành viên của hợp tác xã bao gồm cá nhân, hộ gia đình và pháp nhân, trong đó có thể là thành viên chính thức, thành viên liên kết góp vốn hoặc thành viên liên kết không góp vốn. Các thành viên được phân loại dựa trên mức độ tham gia vào hoạt động của hợp tác xã như góp vốn, sử dụng sản phẩm – dịch vụ, và đóng góp sức lao động. Mô hình hợp tác xã kiểu mới được thiết kế nhằm bảo đảm quyền lợi hợp pháp cho các thành viên, tôn trọng sở hữu cá nhân, đồng thời phân phối thu nhập theo mức độ sử dụng dịch vụ và mức độ đóng góp, phù hợp với nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và minh bạch trong quản trị.

So với mô hình HTX truyền thống, mô hình HTXNNKM có nhiều điểm đổi mới đáng chú ý:

• Về thành viên: mở rộng cho cả cá nhân, hộ gia đình và pháp nhân;
• Về sở hữu: công nhận sở hữu cá nhân bên cạnh sở hữu tập thể;
• Về quan hệ lợi ích: phân phối dựa trên mức độ tham gia và sử dụng dịch vụ thay vì chia đều;
• Về quản trị: yêu cầu minh bạch hóa tài chính, tăng quyền tự quyết và trách nhiệm của Ban quản trị;

Đặc biệt, Luật Hợp tác xã năm 2023 đã khẳng định vai trò và tiềm năng phát triển của HTXNNKM khi chính thức quy định thêm nhiều cơ chế ưu đãi về thuế, vốn, bảo hiểm, liên kết chuỗi giá trị và chuyển đổi số. Luật cũng nêu rõ trách nhiệm của Nhà nước trong việc hỗ trợ kỹ thuật, nâng cao năng lực quản trị và khuyến khích các mô hình HTX hoạt động hiệu quả, bền vững.

Về tiêu chí đánh giá HTXNNKM, bài viết sử dụng sáu tiêu chí chính sau:

• Doanh thu và kết quả hoạt động trong năm của HTX;
• Lợi ích mang lại cho thành viên;
• Vốn hoạt động;
• Quy mô thành viên và mức độ ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng;
• Thành tích, khen thưởng;
• Mức độ hài lòng của thành viên.

Ngoài ra, một số tiêu chí bổ sung khác cũng thường được sử dụng trong nghiên cứu thực tiễn như: cơ cấu tổ chức, trình độ quản lý, năng lực tài chính, mức độ liên kết thị trường, năng lực đổi mới và chuyển đổi số.

Tổng quan cho thấy, HTXNNKM tại Khánh Hòa đã có bước phát triển cả về số lượng và vai trò trong phát triển nông thôn. Các HTX góp phần tích cực vào việc nâng cao thu nhập, chuyển đổi cơ cấu kinh tế nông nghiệp, phát triển sản phẩm đặc thù và xây dựng chuỗi giá trị.

Tuy nhiên, các HTX vẫn đang đối mặt nhiều khó khăn:

• Doanh thu không ổn định, phụ thuộc vào thời tiết và thị trường;
• Khó khăn trong liên kết sản xuất – tiêu thụ, quy mô sản xuất nhỏ lẻ;
• Năng lực quản lý và kết nối thị trường còn hạn chế;
• Động lực đóng góp vốn từ thành viên thấp, chủ yếu là người lớn tuổi, ít đổi mới sáng tạo;
• Hạn chế về vốn lưu động tiền mặt, phụ thuộc vào tài sản cố định;
• Thiếu sự quan tâm đúng mức từ một số cấp chính quyền và cơ chế hỗ trợ chưa thực sự hiệu quả.

Nguyên nhân của những hạn chế

Một số nguyên nhân chính được xác định gồm:

• Nhận thức chưa đầy đủ của một bộ phận cán bộ và thành viên HTX về mô hình HTXNNKM;
• Chính sách hỗ trợ còn bất cập, khó tiếp cận và chưa sát với thực tiễn;
• Năng lực quản trị HTX yếu, phần lớn cán bộ HTX đã lớn tuổi, thiếu chuyên môn;
• Thiếu khả năng dự báo và thích ứng thị trường, công tác liên kết chuỗi còn lỏng lẻo;

Nguồn vốn đầu tư công và tín dụng ưu đãi hạn chế, chưa đủ để tạo đột phá phát triển.

Dựa trên những kết quả nghiên cứu và phân tích thực trạng hoạt động của các hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới (HTXNNKM) tại tỉnh Khánh Hòa, có thể thấy rằng tuy việc chuyển đổi từ mô hình HTX cũ sang mô hình mới đã được thực hiện, song vẫn còn nhiều bất cập, đặc biệt là về năng lực quản trị, quy mô hoạt động, vốn đầu tư và hiệu quả kinh doanh. Trong bối cảnh Luật Hợp tác xã năm 2023 chính thức có hiệu lực với nhiều điểm đổi mới mang tính thúc đẩy, việc vận dụng các quy định mới của Luật để xây dựng giải pháp phát triển HTXNNKM là hết sức cần thiết và cấp bách. Các hàm ý giải pháp cụ thể được đề xuất như sau:

Hình ảnh: Lớp tập huấn Liên minh HTX tỉnh Khánh Hòa 

Nâng cao năng lực quản trị HTXNNKM gắn với đổi mới nhân sự và quản lý minh bạch

Luật Hợp tác xã năm 2023 nhấn mạnh đến nguyên tắc “tự chủ, tự chịu trách nhiệm, dân chủ và bình đẳng” trong quản trị HTX. Điều này đòi hỏi các HTXNNKM phải củng cố đội ngũ cán bộ lãnh đạo cả về phẩm chất, chuyên môn và năng lực tổ chức sản xuất – kinh doanh. Giải pháp cụ thể:

- Tổ chức đào tạo, tập huấn định kỳ về luật mới, kỹ năng quản lý, lập kế hoạch tài chính, marketing nông nghiệp… cho Ban quản trị HTX.

- Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong công khai hóa báo cáo tài chính, thu chi quỹ chung không chia, tình hình sản xuất – kinh doanh theo yêu cầu tại Điều 14 của Luật.

- Có cơ chế khuyến khích người trẻ, người có trình độ chuyên môn cao tham gia vào bộ máy điều hành HTX, thông qua chính sách hỗ trợ lương, thưởng, ưu đãi bảo hiểm (Điều 20, khoản 3 Luật HTX).

Tăng cường tiếp cận và đa dạng hóa nguồn vốn hoạt động

Thiếu vốn là rào cản lớn nhất khiến nhiều HTX không thể mở rộng sản xuất hoặc đầu tư nâng cao chất lượng dịch vụ. Luật HTX năm 2023 đã tạo điều kiện thuận lợi hơn trong tiếp cận vốn (Điều 23), vì vậy, cần:

- Khuyến khích HTX xây dựng phương án sản xuất – kinh doanh cụ thể để vay vốn từ Quỹ hỗ trợ phát triển HTX với lãi suất ưu đãi hoặc được bảo lãnh tín dụng.

- Hướng dẫn HTX huy động vốn từ thành viên liên kết góp vốn theo Điều 16 và 30 của Luật, trong đó không giới hạn đối tượng chỉ là người sử dụng dịch vụ HTX.

- Tận dụng chính sách miễn, giảm thuế thu nhập doanh nghiệp từ hoạt động nội bộ, miễn lệ phí trước bạ khi góp vốn bằng đất đai (Điều 22) để tăng sức hút đầu tư từ thành viên.

Đẩy mạnh liên kết chuỗi giá trị và xây dựng vùng nguyên liệu tập trung

Luật HTX 2023 khuyến khích việc liên kết để hình thành chuỗi giá trị và vùng nguyên liệu (Điều 25 và 28). Giải pháp gồm:

- Liên kết HTX với doanh nghiệp lớn để thực hiện hợp đồng bao tiêu, ứng dụng công nghệ chế biến sau thu hoạch và nâng cao chất lượng sản phẩm.

- Xây dựng cơ chế khuyến khích hộ gia đình góp đất vào HTX để hình thành vùng nguyên liệu tập trung, được hỗ trợ chi phí hạ tầng (Điều 28, khoản 1c).

- Phát triển HTX nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, thích ứng biến đổi khí hậu để được hưởng ưu đãi chính sách đất đai, bảo hiểm, khoa học công nghệ (Điều 24, 28).

Phát triển hạ tầng, thiết bị và số hóa hoạt động HTXNNKM

Một điểm mới trong Luật là việc hỗ trợ đầu tư hạ tầng và chuyển đổi số (Điều 24 và 26). Từ đó, cần:

- Kêu gọi địa phương và Trung ương hỗ trợ đầu tư hệ thống kho lạnh, trung tâm sơ chế, chế biến nông sản cho HTX.

- Xây dựng website và tích hợp vào Cổng thông tin quốc gia về HTX, tạo điều kiện quảng bá, giới thiệu sản phẩm và tham gia thương mại điện tử.

- Ứng dụng phần mềm quản lý HTX về kế toán, lưu trữ hồ sơ thành viên, giám sát nội bộ… để nâng cao minh bạch và hiệu quả vận hành.

Hỗ trợ phát triển thị trường, nhãn hiệu và truy xuất nguồn gốc

 Một rào cản lớn hiện nay của HTX là việc tiêu thụ sản phẩm. Giải pháp:

- Tổ chức cho HTX tham gia các hội chợ, triển lãm và các sàn giao dịch TMĐT, sử dụng ngân sách nhà nước để hỗ trợ kinh phí xúc tiến thương mại (Điều 25).

- Hướng dẫn đăng ký nhãn hiệu, mã số vùng trồng, truy xuất nguồn gốc sản phẩm cho các HTX có sản phẩm đặc trưng địa phương.

- Khuyến khích liên kết HTX – chính quyền – doanh nghiệp – người dân để xây dựng thương hiệu nông sản địa phương theo mô hình OCOP.
         

Hoàn thiện cơ chế chính sách hỗ trợ đặc thù và ưu tiên đối tượng yếu thế

Tận dụng Điều 18 và 19 của Luật, tỉnh Khánh Hòa cần xây dựng các chương trình hỗ trợ HTXNNKM một cách linh hoạt, ưu tiên các HTX:

- Hoạt động tại vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

- Có nhiều phụ nữ, người khuyết tật tham gia, có phụ nữ làm lãnh đạo.

- Tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện, bảo hiểm nông nghiệp, bảo hiểm rủi ro sản xuất.

Ngoài ra, việc phối hợp với hệ thống Liên minh HTX các cấp để tư vấn rủi ro tài chính, hỗ trợ kiểm toán nội bộ và nâng cao vai trò giám sát cộng đồng cũng rất cần thiết.

Minh